تبعات اقتصادی و امنیتی ایجاد کریدور زنگزور

اقتصاد معاصر-امیرمسعود ملک‌فر، پژوهشگر اقتصادی: از همان ابتدای جنگ ارمنستان و آذربایجان، ورود غیرمستقیم ترکیه و اسرائیل در حمایت از آذربایجان و شایعات حضور جنگجویان تکفیری که از سوریه، لیبی، عراق و افغانستان منتقل شده بودند، خطری اساسی برای ایران به‌حساب می‌آمد.

رئیس ستاد مشترک ارتش آذربایجان در ابتدای جنگ مذکور، اطلاعاتی مبنی بر اینکه نیت اصلی کشور آذربایجان، تصرف مرز مشترک ایران و ارمنستان است، در اختیار سرویس اطلاعاتی روسیه قرار داد. توافقنامه حاصل از جنگ آذربایجان و ارمنستان، توافقنامه صلح نبود، بلکه توافقنامه آتش‌بس بود، زیرا تمام مسائل حقوقی فی‌مابین دو کشور در منطقه قره‌باغ، در این توافقنامه حل و فصل نشده‌ بود. 

در توافقنامه مذکور تاکید شده که جمهوری خودمختار نخجوان باید با آذربایجان در ارتباط باشد. با این حال به‌ نحوه این ارتباط اشاره‌ای نشده است. این ارتباط می‌تواند همانند سابق، از طریق خاک ایران انجام شود اما جمهوری آذربایجان در یک شانتاژ رسانه‌ای به‌دنبال ایجاد یک کریدور ارتباطی ۴۵ کیلومتری (کریدور زنگزور) در مرز مشترک ایران و ارمنستان و تبدیل آن به مرز مشترک ایران و آذربایجان برای ارتباط مستقیم با جمهوری خود مختار نخجوان بود. اشغال این مرز و نبود مرز مشترک بین ایران و ارمنستان می‌تواند برای هران، تبعاتی داشته باشد که در ادامه به برخی از آن‌ها پرداخته می‌شود.   

از دست رفتن مرز ایران و ارمنستان (ایجاد کریدور مذکور)، منجر به تضعیف نقش اقتصادی و قدرت بازیگری جمهوری اسلامی در اقتصاد قفقاز و در نهایت انزوای تهران می‌شود، زیرا اختیار ترانزیت زمینی کالاها پس از عبور از خاک ایران، از طریق همه راه‌های زمینی، به‌ دست ترکیه و کشور آذربایجان که متحد رژیم صهیونیستی است، می‌افتد و ترانزیت زمینی ایران در این منطقه، وابسته به تصمیمات ترکیه و آذربایجان می‌شود. اختلال در مناسبات تجاری ایران با ارمنستان و همچنین گرجستان، از دیگر تبعات از دست رفتن این مرز مشترک است.   

اختلال در مناسبات تجاری و اقتصادی بین ایران و روسیه، یکی دیگر از تبعات تبدیل کریدور زنگزور به مرز ایران و آذربایجان است، زیرا در حال حاضر بسیاری از ظرفیت‌های تجاری ایران و روسیه از طریق دریای خزر، بالقوه هستند. مناسبات تجاری ایران و روسیه در حال حاضر از طریق جمهوری آذربایجان، ارمنستان و گرجستان صورت می‌گیرد. 

راه رسیدن ایران به اروپا شامل سه مسیر است که شامل اول، ترکیه، دوم، آذربایجان و سوم، ارمنستان (ایران-ارمنستان-گرجستان-دریای سیاه-بلغارستان-یونان و در نهایت اتحادیه اروپا)، هستند. ترکیه و آذربایجان به‌علت رقابت اقتصادی که با ایران دارند، همواره در دو مسیر اول، ایجاد تنش و مزاحمت برای ایران کرده‌اند. 

تضعیف موقعیت ایران در دالان شمال-جنوب جهان، از تبعات از دست رفتن مرز مذکور است، زیرا با تحریک ترکیه و رژیم صهیونیستی، این جسارت در کشور آذربایجان ایجاد خواهد شد که در مسیر ترانزیتی دریای خزر نیز برای ایران مشکل ایجاد کند.

از جمله تضعیف موقعیت مذکور، می‌توان به تضعیف موقعیت ایران در پروژه اتصال خلیج فارس به دریای سیاه، اشاره کرد. چند سال است که بین ایران، ارمنستان، گرجستان، یونان و بلغارستان توافق برای اتصال ترانزیتی خلیج فارس (از بندر اقیانوسی چابهار) به دریای سیاه به صورت ریلی و زمینی از ایران به ارمنستان، گرجستان، دریای سیاه، بنادر بلقاسم و وارنا بلغارستان و از آن‌جا به یونان و اتحادیه اروپا، امضا شده است. این در حالی بوده که ارمنستان و ایران محوریت این طرح ترانزیتی هستند. طبیعتا هر نوع تغییرات مرزی، روی این توافق و این مسیر اقتصادی تاثیر‌گذار خواهد بود. 

با توجه به مشکلاتی که ترانزیت از دریای خزر دارد، ایران، مزیت اقتصادی و ژئوپلتیکی در اقتصاد شرق به غرب دارد. طبق نقشه زیر، تضعیف موقعیت ایران در دالان شرق به غرب، از تبعات زیان‌بار از دست رفتن مرز مذکور است. دالان مذکور، از سمت آسیای مرکزی تا قفقاز، اوراسیا، ترکیه و دریای سیاه امتداد می‌یابد. 

از جمله این مراودات می‌توان به طرح یک کمربند یک جاده چین که ۱۲۰ کشور، به آن پیوسته‌اند و ۱۷۰ موافقت‌نامه بین‌المللی مرتبط با آن امضا شده، اشاره کرد. این طرح، چین را از شرقی‌ترین نقطه‌ خود به آسیا، اروپا و آفریقا متصل می‌کند و از این جهت برای چین حیاتی محسوب می‌شود. این طرح، تقریبا منطبق بر جاده تاریخی ابریشم بوده که ایران نقش مهمی در آن ایفا می‌کند. از این‌رو، از دست رفتن مرز مذکور، منجر به قدرت گرفتن ترکیه در منطقه و افزایش مزاحمت‌ها و ممانعت‌های ترانزیتی برای ایران و متحدان ایران توسط ترکیه و متحدان آن خواهد شد. 

اگر این مرز مشترک از دست رود، جایگاه ایران در اتحادیه اقتصادی اوراسیا تضعیف می‌شود. این اتحادیه بین روسیه، بلاروس، ارمنستان، قرقیزستان و قزاقستان تشکیل شده است. 

ایران در سال ۱۳۹۹، با اتحادیه اقتصادی اوراسیا، موافقتنامه تجاری آزاد امضا کرد و بر اساس این توافقنامه، ۸۶۲ کالا که ۵۰۲ کالا مربوط به ایران و ۳۶۰ کالا مربوط به اتحادیه اقتصادی اوراسیا می‌شود، شامل یک سری معافیت‌های گمرکی شدند. تنها کشوری که از اتحادیه اوراسیا با ایران مرز زمینی مشترک دارد، ارمنستان است. با توجه به رفتار اخیر آذربایجان و ترکیه، اگر مرز ایران و ارمنستان دچار تغییر شود، تاثیرات مخربی را بر همکاری‌های اقتصادی ایران با اتحادیه اقتصادی اوراسیا، شاهد خواهیم بود. 

در صورت از دست رفتن مرز مشترک با ارمنستان، عضویت ایران در سازمان همکاری‌های شانگهای تضعیف خواهد شد، زیرا روابط اقتصادی‌ ایران و راه‌های زمینی ارتباطی‌ کشورمان با یکی از بازیگران اصلی این سازمان که روسیه است، به‌ شدت با مزاحمت‌ها و ممانعت‌های کشور آذربایجان روبه‌رو خواهد شد.